November 2020
De winter is weer volop in aantocht. De temperaturen zakken en vooral de dagen worden korter. Ook in oorlogstijd betekende dat meer binnenblijven en de vele risico’s die daaraan verbonden waren… Elke lichtbron vormde immers een potentieel gevaar en al snel kwamen er algemene verduisteringsmaatregelen tijdens de Duitse bezetting. Het Object van de Maand November zet alvast enkele stukken in de kijker.
1. De eerste verduisteringsmaatregelen
Hoewel de ‘verduistering’ vooral aan de bezettingsperiode wordt gelinkt, waren er al een reeks maatregelen van kracht tijdens de mobilisatie. Op het einde van de jaren 1930 was de oorlogsdreiging reëel en stond de bescherming van de bevolking tegen mogelijke luchtaanvallen reeds actief op het programma van de nationale, provinciale en lokale overheden.
Tijdens de Duitse bezetting werden de bestaande regels nogmaals verduidelijkt en aangescherpt. Het leven van de burgers werd voortaan bepaald door Duitse verordeningen: er werd al snel een avondklok ingesteld en er kwam een verplichte lichtverduistering.
Hoewel de ‘verduistering’ vooral aan de bezettingsperiode wordt gelinkt, waren er al een reeks maatregelen van kracht tijdens de mobilisatie. Op het einde van de jaren 1930 was de oorlogsdreiging reëel en stond de bescherming van de bevolking tegen mogelijke luchtaanvallen reeds actief op het programma van de nationale, provinciale en lokale overheden.
Tijdens de Duitse bezetting werden de bestaande regels nogmaals verduidelijkt en aangescherpt. Het leven van de burgers werd voortaan bepaald door Duitse verordeningen: er werd al snel een avondklok ingesteld en er kwam een verplichte lichtverduistering.
De lichtdemping had aanvankelijk nog enkele uitzonderingen, zoals het verkeer en de handelaars. Maar al snel werden strengere maatregelen genomen. In december 1940 gaf de lokale Feldkommandantur 520 al nieuwe richtlijnen mee aan de gemeentebesturen van Balen en Olmen waarin alles tot in detail werd toegelicht.
“De voor de handhaving van het economische leven en het verkeer tijdens de lichtdemping noodzakelijke lichtbronnen, veroorzaken hinderlijke lichtschijnsels, die de orientering en de trefkans bij het werpen van bommen door vijandelijke vliegers vergemakkelijken.
De Fuerer heeft bijgevolg beschikt dat, om aan dit euvel te verhelpen onmiddellijk, voor bepaalde gebieden van de lichtdemping, blauw licht aangewend moet worden.
Blauw licht is in de toekomst te gebruiken:
Voor de eerste en laatste (hierboven) aangegeven lichtbronnen is slechts donkerblauw licht te gebruiken.
De vensters van trapzalen zijn lichtdicht af te sluiten.
Lichtgevende aanwijzingsborden tot aanduiding van winkels, hotels, cafés mogen slechts melding maken over den aard en den naam van het bedrijf. Bij theaters en bioscopen mag daarenboven den titel van de opvoering worden opgegeven.
Get. HUMMEL - Kriegsverwaltungsrat.”
2. Een totale verduistering
Toen de Engelse bommenwerpers zich meer en meer op Duitsland richtten, stelde de Duitse bezetter – vanaf november 1941 – een verplichte en totale verduistering in. Op die manier trachtten de Duitsers de oriëntatie van bommenwerpers te bemoeilijken. Omdat de Engelse bommenwerpers hun doelen zochten met behulp van een radar, was die maatregel echter achterhaald. Toch werden burgers zowel voor als tijdens de bezetting met een hele reeks voorschriften om de oren geslagen.
De totale verduistering hield in dat alle mogelijke lichtbronnen in gebouwen en woningen, maar ook in de straten en bij voertuigen werden gedempt of ingeperkt. Burgers werden verplicht om ramen te blinderen en moesten voorkomen dat er helder licht naar buiten scheen. Dat gebeurde vaak met een extra stel donkere gordijnen, speciaal papier of gewoonweg door de ramen te verven. Binnen in huis maakten burgers gebruik van zogenaamde ‘verduisteringslampen’ of het blauw verven van lampen. Maar ook gloeilampen werden vervangen door kleinere fietslampjes.
Ook de straatlampen werden gedoofd en voertuigen zoals treinen, auto’s, vrachtwagens en zelfs fietsen moesten de koplampen gedeeltelijk afdekken of verven. Bovendien mochten lampen nooit naar boven schijnen. Iedere lamp moest eveneens helemaal worden gedoofd bij luchtalarm.
Hieronder kan u alvast een blik werpen op verschillende 'verduisteringslampen' die burgers konden aankopen; enkele tips om de ramen te verduisteren en lichtdempers te maken; een set aangepaste koplampen voor de fiets; en een 'knijpkat', het alternatief voor de zaklamp.
“De voor de handhaving van het economische leven en het verkeer tijdens de lichtdemping noodzakelijke lichtbronnen, veroorzaken hinderlijke lichtschijnsels, die de orientering en de trefkans bij het werpen van bommen door vijandelijke vliegers vergemakkelijken.
De Fuerer heeft bijgevolg beschikt dat, om aan dit euvel te verhelpen onmiddellijk, voor bepaalde gebieden van de lichtdemping, blauw licht aangewend moet worden.
Blauw licht is in de toekomst te gebruiken:
- Voor toegangsplaatsen, waarvan de uitgangen onmiddellijk naar buiten voeren (inganghallen, voorplaatsen, huisingangen, tochtdeuren, gangen, lichtsassen, enz.).
- Voor binnenkamers, waarvan de vensters en buitendeuren, alhoewel lichtdicht afgesloten, bij gelegenheid, onder behouding van een zwakke belichting worden geopend (b.v. plaatsen in ziekenhuizen, slaapkamers). Zulke plaatsen zijn benevens de normale belichting, van blauw licht te voorzien, dat, telkenmale voor het openen der vensters en buitendeuren, in de plaats van de normale belichting in te schakelen is.
- Voor de binnenlichting van trams, autobussen, automobielen en treinrijtuigen. In treinafdeelingen, waarvan de vensters en deuren lichtdicht zijn afgedekt, mag de normale belichting blijven, in zoo ver deze afdeelingen eveneens van blauwe belichting voorzien zijn. Deze blauwe verlichting moet voor het openen van vensters en deuren in de plaats van de normale belichting worden ingeschakeld. Aan de reizigers moet door overeenstemmende aanplakbiljetten in iedere coupé hun aandacht getrokken worden op de strafbepalingen van §9 van de wet op de luchtverdediging om het strikt naleven van deze voorschriften tot plicht te maken.
- Voor verlichte verkeerssignalen en tot de zekerheid van het verkeer dienen lichten (verkeers- en waarschuwingssignalen, schildpadden, lichtzuilen van halten, bouw- en lampen tot kennisgeving van gevaar, enz., met uitzondering van signaal- en verkeershanglampen), alsook voor de belichting van perrons, wachtzalen en telefooncellen.
- Voor de kentekens, richtings- en nummerplaten van trams, stad-, buurt-, hooge- en ondergronsche spoorwegen alsook automobielen van alle soorten en voor vrijlichten van taxi’s.
- Voor hand- en zaklampen die op straat gebruikt worden.
- Voor lichtgevende aanwijzingsplaten tot kennisgeving van winkels, hotels, cafés, theaters en bioscopen.
Voor de eerste en laatste (hierboven) aangegeven lichtbronnen is slechts donkerblauw licht te gebruiken.
De vensters van trapzalen zijn lichtdicht af te sluiten.
Lichtgevende aanwijzingsborden tot aanduiding van winkels, hotels, cafés mogen slechts melding maken over den aard en den naam van het bedrijf. Bij theaters en bioscopen mag daarenboven den titel van de opvoering worden opgegeven.
- Elke lichtreklaam – zelfs bij dag – is verboden.
- Lichtgevende aanwijzingsborden zijn:
- voor alle winkels bij winkelsluiting,
- voor cafés bij het begin van het sluitingsuur,
- voor theaters en bioscopen, een kwart uur na het begin van de laatste voorstelling, uit te schakelen.
- In geval van vliegeralarm zijn bovenvermelde aanwijzingsborden, alsook deze van hotels, aanstonds te dooven.
Get. HUMMEL - Kriegsverwaltungsrat.”
2. Een totale verduistering
Toen de Engelse bommenwerpers zich meer en meer op Duitsland richtten, stelde de Duitse bezetter – vanaf november 1941 – een verplichte en totale verduistering in. Op die manier trachtten de Duitsers de oriëntatie van bommenwerpers te bemoeilijken. Omdat de Engelse bommenwerpers hun doelen zochten met behulp van een radar, was die maatregel echter achterhaald. Toch werden burgers zowel voor als tijdens de bezetting met een hele reeks voorschriften om de oren geslagen.
De totale verduistering hield in dat alle mogelijke lichtbronnen in gebouwen en woningen, maar ook in de straten en bij voertuigen werden gedempt of ingeperkt. Burgers werden verplicht om ramen te blinderen en moesten voorkomen dat er helder licht naar buiten scheen. Dat gebeurde vaak met een extra stel donkere gordijnen, speciaal papier of gewoonweg door de ramen te verven. Binnen in huis maakten burgers gebruik van zogenaamde ‘verduisteringslampen’ of het blauw verven van lampen. Maar ook gloeilampen werden vervangen door kleinere fietslampjes.
Ook de straatlampen werden gedoofd en voertuigen zoals treinen, auto’s, vrachtwagens en zelfs fietsen moesten de koplampen gedeeltelijk afdekken of verven. Bovendien mochten lampen nooit naar boven schijnen. Iedere lamp moest eveneens helemaal worden gedoofd bij luchtalarm.
Hieronder kan u alvast een blik werpen op verschillende 'verduisteringslampen' die burgers konden aankopen; enkele tips om de ramen te verduisteren en lichtdempers te maken; een set aangepaste koplampen voor de fiets; en een 'knijpkat', het alternatief voor de zaklamp.
3. Strenge controle door de bezetter
De Duitse bezetter controleerde regelmatig de naleving van de opgelegde voorschriften. Overtredingen werden op verschillende wijzen bestraft, gaande van berispingen tot in beslagname van voertuigen of fietsen en zelfs gevangenisstraffen. De opvolging van die strenge richtlijnen bleek voor de burgers niet altijd even gemakkelijk. De Feldkommandatur riep in de maanden na de algemene verduistering dan ook meermaals op tot de inzet van politie om de naleving te controleren en burgers die hun medemensen in gevaar brachten te straffen.
Naarmate de geallieerde bombardementen zich ook op de bezette gebieden richtten, werden de controles frequenter en strenger. Onder andere de Feldgendarmerie ging ’s nachts op pad en deelde zware boetes uit aan overtreders. Op 15 november 1943 werd een regionale vergadering ingericht op het kantoor van de Feldgendarmerie in Herentals. Tijdens die bijeenkomst kwamen onder andere de verduistering, het speruur en de luchtaanvallen ter sprake:
“Medegedeeld tijdens de vergadering gehouden op de Feldgendarmerie van Herentals, op 15 november 1943.
Het licht moet zoodanig afgeschermd zijn dat van buiten niet kan gezien worden dat er binnen licht is. De buitendeuren van herbergen moeten van lichtsassen voorzien zijn of zoodanig ingericht dat bij het openen van de deur geen licht kan buitenschijnen.
Fietslampen moeten reglementair afgeschermd zijn. Zaklampen moeten van blauw glas voorzien zijn uitgenomen deze van de politie die echter niet de hoogte mogen in lichten.
Op 16, 20 en 24 november moet er op het politiebureel zich eene ploeg gereed houden, vanaf het vallen der duisternis tot 19 uur, ten einde, gebeurlijk, met de Feldgendarmerie op kontrool te kunnen gaan.
De minste toegepaste straf zal 30 Mk. [Mark] bedragen of 24 uren arbeidsverplichting voor gansch het gezin.
Josephine Hinsch woonde tijdens de oorlog in de Zandstraat te Balen en wist het volgende te vertellen over de verduistering tijdens de bezetting:
“We hadden zwarte drapperies gemaakt, op een rol, zodat je dat makkelijk naar beneden kon doen. En dat deed je naar beneden voor je het licht ging aandoen. En voorts, waar dat je niet kwam, daar plakte je zwart papier op de ramen. Met een soort plakband, voor zover dat dat er toen was. Waar je zat, of waar je het meeste kwam, daar waren drapperies. Allemaal in ’t zwart, in zwarte stof.
De Duitsers controleerden ook of er ’s avonds ergens een lamp te zien was. Zagen ze iets, dan kreeg je een boete. Daarmee dat we alles naar beneden deden vooraleer het licht aan ging.”
4. Het gevaar werd reëel
De verduisteringsmaatregelen bleven voor vele burgers een heikel aandachtspunt gedurende de hele bezettingsperiode. Het risico leek dan ook eerder beperkt… In het laatste oorlogsjaar kwam het luchtgevaar helaas zeer dichtbij voor Balen en Olmen, met enkele drieste gebeurtenissen.
Op vrijdag 4 februari 1944 werd Balen, vlak na het middaguur, opgeschrikt door enkele opeenvolgende ontploffingen. Die dag dropte een Amerikaanse bommenwerper drie brandbommen boven de gemeente. Het toestel was in moeilijkheden gekomen na verschillende FLAK-inslagen en de aanvallen van Duitse jachtvliegtuigen. Een eerste bom kwam neer in de omgeving van de Berg. Daarna kwam er een springtuig terecht op de woning van de familie Frans Peeters – Maria Oeyen, gelegen in de Reit Nr.10, en werd nagenoeg het hele woonhuis vernield. Een laatste bom viel neer in een weiland gelegen op de hoek van de Reit en de Boogstraat en brandde hevig door gedurende de dag.
Naast de enorme materiële schade aan het huis van het gezin Peeters-Oeyen, vielen er ook enkele gekwetsten te betreuren. Drie personen raakten zwaargewond door de bominslag: kleinzonen Gustaaf Swinnen (4 jaar), Renaat Swinnen (10 jaar) en dochter Leonie Peeters (32 jaar). De slachtoffers werden zwaar verbrand door de ontploffing. Daar bleef het echter niet bij. Twee dagen later, op 6 februari 1944 omstreeks 14.00u, overleed de vierjarige Gustaaf Swinnen in het Gasthuis van Balen ten gevolge van de opgelopen verwondingen.
De Duitse bezetter controleerde regelmatig de naleving van de opgelegde voorschriften. Overtredingen werden op verschillende wijzen bestraft, gaande van berispingen tot in beslagname van voertuigen of fietsen en zelfs gevangenisstraffen. De opvolging van die strenge richtlijnen bleek voor de burgers niet altijd even gemakkelijk. De Feldkommandatur riep in de maanden na de algemene verduistering dan ook meermaals op tot de inzet van politie om de naleving te controleren en burgers die hun medemensen in gevaar brachten te straffen.
Naarmate de geallieerde bombardementen zich ook op de bezette gebieden richtten, werden de controles frequenter en strenger. Onder andere de Feldgendarmerie ging ’s nachts op pad en deelde zware boetes uit aan overtreders. Op 15 november 1943 werd een regionale vergadering ingericht op het kantoor van de Feldgendarmerie in Herentals. Tijdens die bijeenkomst kwamen onder andere de verduistering, het speruur en de luchtaanvallen ter sprake:
“Medegedeeld tijdens de vergadering gehouden op de Feldgendarmerie van Herentals, op 15 november 1943.
- VERDUISTERING
Het licht moet zoodanig afgeschermd zijn dat van buiten niet kan gezien worden dat er binnen licht is. De buitendeuren van herbergen moeten van lichtsassen voorzien zijn of zoodanig ingericht dat bij het openen van de deur geen licht kan buitenschijnen.
Fietslampen moeten reglementair afgeschermd zijn. Zaklampen moeten van blauw glas voorzien zijn uitgenomen deze van de politie die echter niet de hoogte mogen in lichten.
Op 16, 20 en 24 november moet er op het politiebureel zich eene ploeg gereed houden, vanaf het vallen der duisternis tot 19 uur, ten einde, gebeurlijk, met de Feldgendarmerie op kontrool te kunnen gaan.
De minste toegepaste straf zal 30 Mk. [Mark] bedragen of 24 uren arbeidsverplichting voor gansch het gezin.
- SPERUUR
- LUCHTAANVALLEN
Josephine Hinsch woonde tijdens de oorlog in de Zandstraat te Balen en wist het volgende te vertellen over de verduistering tijdens de bezetting:
“We hadden zwarte drapperies gemaakt, op een rol, zodat je dat makkelijk naar beneden kon doen. En dat deed je naar beneden voor je het licht ging aandoen. En voorts, waar dat je niet kwam, daar plakte je zwart papier op de ramen. Met een soort plakband, voor zover dat dat er toen was. Waar je zat, of waar je het meeste kwam, daar waren drapperies. Allemaal in ’t zwart, in zwarte stof.
De Duitsers controleerden ook of er ’s avonds ergens een lamp te zien was. Zagen ze iets, dan kreeg je een boete. Daarmee dat we alles naar beneden deden vooraleer het licht aan ging.”
4. Het gevaar werd reëel
De verduisteringsmaatregelen bleven voor vele burgers een heikel aandachtspunt gedurende de hele bezettingsperiode. Het risico leek dan ook eerder beperkt… In het laatste oorlogsjaar kwam het luchtgevaar helaas zeer dichtbij voor Balen en Olmen, met enkele drieste gebeurtenissen.
Op vrijdag 4 februari 1944 werd Balen, vlak na het middaguur, opgeschrikt door enkele opeenvolgende ontploffingen. Die dag dropte een Amerikaanse bommenwerper drie brandbommen boven de gemeente. Het toestel was in moeilijkheden gekomen na verschillende FLAK-inslagen en de aanvallen van Duitse jachtvliegtuigen. Een eerste bom kwam neer in de omgeving van de Berg. Daarna kwam er een springtuig terecht op de woning van de familie Frans Peeters – Maria Oeyen, gelegen in de Reit Nr.10, en werd nagenoeg het hele woonhuis vernield. Een laatste bom viel neer in een weiland gelegen op de hoek van de Reit en de Boogstraat en brandde hevig door gedurende de dag.
Naast de enorme materiële schade aan het huis van het gezin Peeters-Oeyen, vielen er ook enkele gekwetsten te betreuren. Drie personen raakten zwaargewond door de bominslag: kleinzonen Gustaaf Swinnen (4 jaar), Renaat Swinnen (10 jaar) en dochter Leonie Peeters (32 jaar). De slachtoffers werden zwaar verbrand door de ontploffing. Daar bleef het echter niet bij. Twee dagen later, op 6 februari 1944 omstreeks 14.00u, overleed de vierjarige Gustaaf Swinnen in het Gasthuis van Balen ten gevolge van de opgelopen verwondingen.
Niet alleen het jammerlijk voorval in Holven, maar ook de zware bombardementen die volgden in de zomer van 1944 bleven heel wat streekgenoten bij. In het bijzonder de maanden mei en juli van 1944, met zware bombardementen in Beverlo, Leopoldsburg en Lommel, toonden aan dat de regio in het vizier lag van de geallieerde bombardementen. Vele burgers sliepen die maanden systematisch in zelfgemaakte abri’s in de tuin of verstevigde schuilkelders. Het luchtalarm stond die dagen niet stil en vormde een vast onderdeel van het leven tijdens de bezetting.
Bronnen
BALEN, Archief Familie Peeters. Met dank aan Gustaaf Peeters.
BALEN, Werkgroep Balen Bevrijd, Archief en documentatie luchtbescherming en lichtverduistering.
DIERCKX, B. en VANLEEUWEN, T., Plichtsbewust of verplicht?! Bijzondere Wachtkorpsen in Balen tijdens de Tweede Wereldoorlog, Balen, 2018.
GAB, Passieve Luchtbescherming en T.B.W., 1934-1945.
HENDRICKX, R. en JODOGNE, J., Uw bescherming tegen het Luchtgevaar, Brussel, 1939.
JACQUEMYNS, H., Een bezet land, België in de Tweede Wereldoorlog, Deel 2, Antwerpen, 1980.
Kempense Krantenbank, (www.kempensekranten.be).
Kempisch Annoncenblad, 1940.
'Luchtbescherming', Officieel tijdschrift van den B.L.B., 1937-1940.
Verordnungsblatt, Nr. 2, 17 juni 1940.
Bronnen
BALEN, Archief Familie Peeters. Met dank aan Gustaaf Peeters.
BALEN, Werkgroep Balen Bevrijd, Archief en documentatie luchtbescherming en lichtverduistering.
DIERCKX, B. en VANLEEUWEN, T., Plichtsbewust of verplicht?! Bijzondere Wachtkorpsen in Balen tijdens de Tweede Wereldoorlog, Balen, 2018.
GAB, Passieve Luchtbescherming en T.B.W., 1934-1945.
HENDRICKX, R. en JODOGNE, J., Uw bescherming tegen het Luchtgevaar, Brussel, 1939.
JACQUEMYNS, H., Een bezet land, België in de Tweede Wereldoorlog, Deel 2, Antwerpen, 1980.
Kempense Krantenbank, (www.kempensekranten.be).
Kempisch Annoncenblad, 1940.
'Luchtbescherming', Officieel tijdschrift van den B.L.B., 1937-1940.
Verordnungsblatt, Nr. 2, 17 juni 1940.
