Juli 2019
Gevaren in de lucht!
Al voor de Tweede Wereldoorlog werd duidelijk dat - bij een volgend conflict - ook de bevolking potentieel gevaar liep door luchtbombardementen. Tijdens de jaren 1930 ontstonden ten gevolge van die mogelijke dreiging talrijke ‘passieve luchtbeschermingsdiensten’ ter preventie en ter bescherming van burgers. Ook in Balen en Olmen werden daarom civiele korpsen opgericht.
In de loop van 1939 kwamen er eveneens ‘Richtlijnen betreffende de organisatie der Passieve Luchtbescherming in de groote nijverheidsinrichtingen'. Met behulp van eigen personeel moesten ook de grote onderwijs- en nijverheidsinstellingen een eigen luchtbeschermingsdienst inrichten. De industriële sites van Balen-Wezel vormden immers een mogelijk doelwit voor vijandelijke vliegtuigen en kregen om die reden een eigen korps.
Tijdens de oorlogsperiode
Vlak na de Duitse inval werden alle activiteiten van de Belgische (vooroorlogse) luchtbeschermingsdiensten stopgezet. Omdat de Duitse bezetter wel degelijk het nut van die organisaties inzag, kwamen snel nieuwe diensten tot stand onder Duits toezicht.
In aanvulling van de luchtbeschermingsdiensten op gemeentelijk vlak, kwamen ook gelijkaardige korpsen tot stand in grote fabrieken of nijverheidsinstellingen. Door middel van een circulaire van 26 april 1941 werd een zogenaamde Werkluchtbescherming of Werkluftschutz ingesteld. Ook op Balens grondgebied waren er twee fabrieken die een dienst voor Luchtbescherming inrichtten: De Zinkfabriek Vieille Montagne en de P.R.B. of ‘de Poeier’ in Balen-Wezel.
Al voor de Tweede Wereldoorlog werd duidelijk dat - bij een volgend conflict - ook de bevolking potentieel gevaar liep door luchtbombardementen. Tijdens de jaren 1930 ontstonden ten gevolge van die mogelijke dreiging talrijke ‘passieve luchtbeschermingsdiensten’ ter preventie en ter bescherming van burgers. Ook in Balen en Olmen werden daarom civiele korpsen opgericht.
In de loop van 1939 kwamen er eveneens ‘Richtlijnen betreffende de organisatie der Passieve Luchtbescherming in de groote nijverheidsinrichtingen'. Met behulp van eigen personeel moesten ook de grote onderwijs- en nijverheidsinstellingen een eigen luchtbeschermingsdienst inrichten. De industriële sites van Balen-Wezel vormden immers een mogelijk doelwit voor vijandelijke vliegtuigen en kregen om die reden een eigen korps.
Tijdens de oorlogsperiode
Vlak na de Duitse inval werden alle activiteiten van de Belgische (vooroorlogse) luchtbeschermingsdiensten stopgezet. Omdat de Duitse bezetter wel degelijk het nut van die organisaties inzag, kwamen snel nieuwe diensten tot stand onder Duits toezicht.
In aanvulling van de luchtbeschermingsdiensten op gemeentelijk vlak, kwamen ook gelijkaardige korpsen tot stand in grote fabrieken of nijverheidsinstellingen. Door middel van een circulaire van 26 april 1941 werd een zogenaamde Werkluchtbescherming of Werkluftschutz ingesteld. Ook op Balens grondgebied waren er twee fabrieken die een dienst voor Luchtbescherming inrichtten: De Zinkfabriek Vieille Montagne en de P.R.B. of ‘de Poeier’ in Balen-Wezel.
Bommen op komst?!
In het laatste oorlogsjaar - 1944 - kwamen de geallieerde bombardementen meermaals zeer dichtbij. Door de bombardementen van 11 en 28 mei 1944 op Beverlo en Leopoldsburg werd de dreiging zeer reëel en stonden de luchtbeschermingsdiensten in de regio constant op post. De fabrieksgebouwen van de Vieille-Montagne liepen tijdens dat laatste bombardement ook zware schade op aan de ramen, daken en plafonds. Gelukkig voor de Balense bevolking vormde de fabriek tijdens de oorlogsperiode enkel een potentieel gevaar en werd de site nooit als doelwit getroffen…
Om het personeel van de Zinkfabriek en de omwonende burgers tijdig te kunnen waarschuwen voor aankomend luchtgevaar werd een waarnemingspost geïnstalleerd in één van de hoge fabrieksschoorstenen van de Vieille-Montagne. Die uitkijkpost had tot doel - dag en nacht - het luchtruim nauwkeurig in de gaten te houden en de werknemers van de Zinkfabriek tijdig te verwittigen bij eventueel gevaar door een alarmsirene.
In het laatste oorlogsjaar - 1944 - kwamen de geallieerde bombardementen meermaals zeer dichtbij. Door de bombardementen van 11 en 28 mei 1944 op Beverlo en Leopoldsburg werd de dreiging zeer reëel en stonden de luchtbeschermingsdiensten in de regio constant op post. De fabrieksgebouwen van de Vieille-Montagne liepen tijdens dat laatste bombardement ook zware schade op aan de ramen, daken en plafonds. Gelukkig voor de Balense bevolking vormde de fabriek tijdens de oorlogsperiode enkel een potentieel gevaar en werd de site nooit als doelwit getroffen…
Om het personeel van de Zinkfabriek en de omwonende burgers tijdig te kunnen waarschuwen voor aankomend luchtgevaar werd een waarnemingspost geïnstalleerd in één van de hoge fabrieksschoorstenen van de Vieille-Montagne. Die uitkijkpost had tot doel - dag en nacht - het luchtruim nauwkeurig in de gaten te houden en de werknemers van de Zinkfabriek tijdig te verwittigen bij eventueel gevaar door een alarmsirene.
Verslagen en optekeningen van het luchtgevaar in Balen-Wezel
Met dank aan de familie Bosmans uit Balen-Wezel ontvingen wij een bijzonder tijdsdocument met betrekking tot de uitkijkpost van de Zinkfabriek, namelijk een verslagboekje van de waarnemingspost uit de maand juli 1944 - deze maand exact 75 jaar gelden opgemaakt.
Het betreffende schriftje bleef tijdens en ook na de oorlog in handen van waarnemer Clement Bosmans en kon op die manier - als uniek exemplaar - worden bewaard voor het nageslacht. Hoewel het boekje enkel de periode van 1 juli tot en met 20 juli 1944 bestrijkt, geeft het document toch een goed beeld over de werking van de waarnemingspost en de impact van de luchtoorlog op de lokale burgerbevolking.
Met dank aan de familie Bosmans uit Balen-Wezel ontvingen wij een bijzonder tijdsdocument met betrekking tot de uitkijkpost van de Zinkfabriek, namelijk een verslagboekje van de waarnemingspost uit de maand juli 1944 - deze maand exact 75 jaar gelden opgemaakt.
Het betreffende schriftje bleef tijdens en ook na de oorlog in handen van waarnemer Clement Bosmans en kon op die manier - als uniek exemplaar - worden bewaard voor het nageslacht. Hoewel het boekje enkel de periode van 1 juli tot en met 20 juli 1944 bestrijkt, geeft het document toch een goed beeld over de werking van de waarnemingspost en de impact van de luchtoorlog op de lokale burgerbevolking.
- De uitkijkpost van de Zinkfabriek werd op permanente basis bemand door twee waarnemers of wachters, zowel overdag als ’s nachts.
- De wachten gebeurden in verschillende posten en duurden telkens acht uur: Post I (06.00u-14.00u); Post II (14.00u-22.00u) en Post III (22.00u-06.00u).
- In juli 1944 bemanden maar liefst 15 verschillende waarnemers de uitkijkpost. Daarbij werden de volgende personen vermeld: Berckmans; Bienstman C.; Bosmans Clement; Cuyvers F.; Eyckmans Jos; Geys L.; Linders L.; Luyten Jan; Maes A.; Saelen C.; Schepens A.; Van den Broek J.; Wellens V.; Willekens G.; Willekens J. Alle personen waren werknemer van de Zinkfabriek. De meeste waarnemers hadden eveneens een vaste kompaan. Clement Bosmans bemande bijvoorbeeld telkens de uitkijkpost met L. Linders.
- De waarnemers waren gemachtigd om bij gevaar het luchtalarm te laten afgaan, alsook om het einde van een alarmfase aan te kondigen. Tijdens een alarmperiode stond de waarnemingspost in telefonisch contact met de portier of enkele verantwoordelijken binnen de fabriek. Telkens een alarm werd afgekondigd, dienden de werknemers de fabriek te verlaten en dat binnen een zo snel mogelijke tijd. Voor juli 1944 gebeurden de meeste evacuaties binnen de 7 à 8 minuten.
- Per wachtpost werden alle waarnemingen genoteerd in een verslagboekje. Daarbij werd telkens aangegeven om welke dag en post het ging (Datum - Post); Om welk uur een waarneming werd gedaan of alarm werd afgekondigd (Uur alarm); Het type en een omschrijving van de waarneming (Wat er gezien wordt? en Wat er gehoord wordt?); Eventuele bijkomende opmerkingen (Bemerkingen) en tot slot werden ook de namen van de verantwoordelijke waarnemers genoteerd (Namen).
Datum en Post: 01-07-1944 - Post III
Waarnemers: Eyckmans Jos en Luyten Jan
Datum en Post: 02-07-1944 - Post II
Waarnemers: Saelen C. en Schepens A.
Datum en Post: 05-07-1944 - Post I
Waarnemers: Bienstman Ch. en Geys L.
Datum en Post: 05-07-1944 - Post II
Waarnemers: Berckmans en Maes Alb.
Datum en Post: 08-07-1944 - Post I
Waarnemer: Bienstman en Geys
Datum en Post: 15-07-1944 - Post III
Waarnemers: Saelen en Schepens
Datum en Post: 19-07-1944 - Post I
Waarnemers Bosmans Cl. en Linders L.
Datum en Post: 19-07-1944 - Post II
Waarnemers: Bienstman en Geys
Waarnemers: Eyckmans Jos en Luyten Jan
- 23.00u - Vliegtuig geronk in NW richting
- 23.10u - Duitsch vliegtuig laag van NO naar W
- 23.25u - Zwaar vliegtuiggeronk in W
- 23.40u - Zwaar vliegtuiggeronk in Z
- 24.15u - Zwaar vliegtuiggeronk in NW
- 01.00u - Zwaar vliegtuiggeronk in W
- 01.20u - Zwaar vliegtuiggeronk in W
- 02.10u - Zwaar vliegtuiggeronk in NW
- 02.20u - Zwaar vliegtuiggeronk in W
- 06.00u - Duitsch vliegtuig van ZW naar NO
- 06.05u - Duitsch vliegtuig van W naar NO
- 06.15u - Duitsch vliegtuig van W naar NO
Datum en Post: 02-07-1944 - Post II
Waarnemers: Saelen C. en Schepens A.
- 14.08u - 20 revolver schoten gehoord richting Forcite
- 14.30u - Duitsch vliegtuig ten N der fabriek vliegt van O naar W
- 15.40u - 3 Duitsche jagers van W naar O zeer laag
- 16.40u - Vliegtuig geronk uit W
- 17.30u - 1 Duitsch vliegtuig van O naar W zeer laag
- 18.35u - 1 Duitsche jager ten ZO der fabriek van W naar O
- 18.40u - 3 Duitsche jagers ten ZO der fabriek van W naar O zeer laag
- 20.11u - Duitsch vliegtuig ten Z der fabriek vliegt van O naar W zeer laag
Datum en Post: 05-07-1944 - Post I
Waarnemers: Bienstman Ch. en Geys L.
- 07.10u - 2 groote formatie onbekende vliegtuigen ten N van 't fabriek vliegen richting W naar O ver; Telefoon Mr. Aerts, Grandchamps en Horion
- 07.20u - Verschillende onbekende vliegtuigen ten N van 't fabriek ver richting W naar O
- 07.28u - 6 Ju 88 ten Z van 't fabriek, dicht en laag richting ZW naar NO
- 08.45u - Vlieg alarm; Door Willekens G.
- 08.50u - Verschillende rookpluimen zichtbaar in het NW zeer ver voorkomend vliegtuigen, deze zijn 12 Boeing 17 vliegende forten en richten zich van N naar het Z ver
- 08.51u - Bommen hooren vallen richting Eyndhoven
- 08.53u - 13 Boeing 17 overvliegen 't fabriek richten zich van N naar Z
- 08.55u - 12 B 17 overvliegen 't fabriek richting N naar Z
- 09.00u - 12 B 17 ten NW van fabriek richting N naar Z, ver
- 09.10u - 2 formatie verschillende vliegtuigen ten N van fabriek richten zich van NO naar ZW zeer ver; 1 formatie verdwijnt in het ZW, zeer ver; de 2de formatie verandert van richting richt zich naar ZO, deze formatie bestaat uit 17 Boeing 17 vliegende forten, overvliegen het Lommelsch fabriek en laten er bommen vallen, veranderen wederom van richting naar ZW en overvliegen het fabriek van Wezel om te verdwijnen in het W
- 09.22u - De voorgaande vliegers laten nog bommen vallen in de richting van Gompel, maar verder achter het fabriek
- 09.43u - Einde alarm; Door De Smedt nachtwaker
Datum en Post: 05-07-1944 - Post II
Waarnemers: Berckmans en Maes Alb.
- 14.03u - Duitsch jachtvliegtuig ten Z vliegend van W naar O, zeer laag en kort bij
- 15.00u - Een ontploffing op het Lommelsch fabriek
- 19.25u - Nogmaals een ontploffing op het Lommelsch fabriek
- 21.20u - Duitsch vliegtuig ten Z vliegend van O naar W, zeer laag en kort bij
Datum en Post: 08-07-1944 - Post I
Waarnemer: Bienstman en Geys
- 06.12u - 1 Ju 88 ten Z van fabriek, richting NO naar ZW, Ver
- 06.25u - 1 Ju 88 ten W van fabriek, richting Z naar N, Dicht
- 06.50u - Vlieg alarm door Mol; Licht gegrom van motoren gehoord, waarschijnlijk voorkomend van vliegtuigen, kunnen het niet met zekerheid zeggen daar het nog al ver af was, richting Mol-Gompel; Telefoon Celen en M. Aerts
- 08.05u - Einde alarm
- 10.50u - Ontploffing Lommelsch fabriek
- 11.20u - Ontploffing Lommelsch fabriek
Datum en Post: 15-07-1944 - Post III
Waarnemers: Saelen en Schepens
- 22.25u - Drie vliegtuigen ten NO der fabriek, dicht en laag; Zwak geronk ten NO der fabriek, ver
- 22.40u - Drie lampen welke boven de grond uit elkaar spatten richting Turnhout
- 22.42u - (A) Vliegtuigalarm door uitkijkpost; Zwaar geronk van vliegtuigen ten NO der fabriek
- 22.45u - Ook Duitsch vliegtuig ten ZO der fabriek, dicht en laag van N naar Z; Zwaar geronk boven 't fabriek
- 22.50u - Nog zwaar geronk uit NW
- 23.05u - Einde alarm, ,iets meer te horen
- 23.45u - Zwak geronk uit NW van W naar O
- 00.20u - Geronk van een vliegtuig ten Nw der fabriek
- 00.30u - Lichtflitsen in NW ver en daveren
- 00.32u - Zwak geronk in NW en daveren
- 00.34u - Vlieger alarm door uitkijkpost en luchtgevecht richting Lommel
- 00.37u - Afweervuur richting Eyndhoven
- 00.40u - Geronk in ZO ook mitraljeurvuur (mitrailleurvuur) in't NW
- 00.50u - Ontploffing op de Cubilots
- 01.05u - Mitraljeurvuur (Mitrailleurvuur) richting Lommels fabriek, ook vallen van bommen en afweer ver, ook zwak geronk in't NW
- 01.12u - Nog zwak geronk in't NW
- 01.15u - Zware bomslag richting onduidelijk
- 01.33u - Zwak geronk in't NW
- 01.35u - Lichte brand in de richting Houthalen, ver
- 01.43u - Vliegtuiggeronk in NW komt over de fabriek, waarschijnlijk Duitsch, ook geronk ten ZO der fabriek niet zeer hoog
- 01.52u - Zoeklicht richting Diest
- 02.00u - Einde alarm, niets te zien of te hooren
- 02.20u - Vliegtuig dicht en laag, waarschijnlijk Duitsch ten ZO der fabriek van ZW naar NO
- 02.45u - Zoeklichten richting Hasselt
- 02.55u - Vliegtuig waarschijnlijk Duitsch dicht en laag van N naar Z
Datum en Post: 19-07-1944 - Post I
Waarnemers Bosmans Cl. en Linders L.
- 07.40u - Vliegtuig geronk in't ZW
- 07.48u - (A) Alarm Mol
- 07.53u - 36 groote vliegtuigen boven het fabriek heel hoog en niet goed zichtbaar; Er wordt ook geschoten
- 07.58u - 36 groote vliegtuigen in’t ZW
- 08.05u - Nog altijd vliegers van N naar ZO, het zijn Liberators en Lancasters, ongeveer 100; Telefoon Mr. Grandchamp, Mr. Boving en Mr. Aerts
- 08.20u - Vliegen ongeveer 200 vliegtuigen over het fabriek recht boven en zeer hoog, er waren ook jagers bij
- 08.30u - Nog 3 groote formaties, ongeveer 150 samen
- 08.33u - Een liberator vliegt terug in NW richting
- 08.40u - 5 formaties ongeveer 220 samen
- 08.50u - Nog 3 formaties van 25 vliegtuigen, er zijn ook jagers bij
- 09.03u - Einde alarm Mol; Nog vliegtuig geronk hoorbaar in't ZW
- 09.14u - Einde alarm Bosmans Cl.
- 09.23u - (A) Alarm Bosmans Cl.; Bominslagen gehoord in ZO richting
- 09.25u - Een vliegtuig met pluimstaart
- 09.30u - Vliegtuig geronk in ZO richting
- 09.35u - Bominslagen gehoord in ZO richting
- 09.45u - Einde alarm Bosmans Cl.
- 09.55u - Alarm Bosmans Cl., 4 vliegtuigen zeer hoog in ZW richting vliegen in O richting
- 10.00u - Zwaar vliegtuig geronk in't O en vliegen naar N
- 10.05u - Zwaar vliegtuig geronk in't O en vliegen naar N
- 10.07u - 5 zware vliegtuigen komend uit O en vliegen naar NW
- 10.13u - Vliegtuiggeronk in zuidelijke richting
- 10.20u - Een formatie van 11 vliegtuigen komend uit O en vliegt in NW-lijke richting
- 10.25u - Nog steeds een formatie van 24 vliegtuigen vliegend in dezelfde richting, er zijn ook jagers bij
- 10.30u - Nog steeds een formatie van 24 vliegtuigen vliegend in dezelfde richting, er zijn ook jagers bij
- 10.35u - Alarm van Mol
- 10.40u - Een formatie van 11 vliegtuigen overvliegen de fabriek in N-lijke richting
- 10.45u - Een formatie van 20 vliegtuigen overvliegen de fabriek in N-lijke richting
- 11.06u - Een formatie van 100 vliegtuigen overvliegen de fabriek in N-lijke richting
- 11.20u - Afweergeschut richting Eindhoven
- 12.17u - Een liberator vliegt van O naar W
- 12.40u - Einde alarm
- 13.35u - (A) Luchtgevaar
- 13.55u - Luchtgevaar voorbij
Datum en Post: 19-07-1944 - Post II
Waarnemers: Bienstman en Geys
- 19.25u - 3 Me 109 ten Z van fabriek, laag en dicht, richting W naar O
- 20.58u - Alarm gegeven door Mol; Telefoon Celen
- 21.40u - 1 Ju 88 ten ZO van 't fabriek, laag en ducht, richting NO naar ZW, niks bijzonders opgemerkt, alarm gaat voort
De intensiteit van het luchtverkeer in de maand juli 1944, alsook het frequent aanslaan van de alarmsirenes, illustreren de grote spanningen die in het laatste oorlogsjaar in de lucht hingen. De terechte angst onder de burgerbevolking kon enige maanden nadien evenwel plaatsmaken voor een langverwachte Bevrijding. Al was toen niet meteen alle (lucht)gevaar geweken…
Dankwoord
Hartelijk dank aan de familie Bosmans en Dhr. Smaers voor de schenking van het verslagboekje. Op deze manier kon de werking van de luchtbeschermingsdiensten in de Wezelse zinkfabriek - 75 jaar na de feiten - opnieuw worden gereconstrueerd en blijft het verhaal van de fabriekswaarnemers bewaard voor de toekomst. Enorm bedankt!
Bronnen
Dit artikel is volledig gebaseerd op hoofdstuk 1 ‘Bommen op Balen?!’ in het boek DIERCKX, B. en VANLEEUWEN, T., ‘Plichtsbewust of verplicht?! Bijzondere Wachtkorpsen in Balen tijdens de Tweede Wereldoorlog’, Balen, 2018.
BALEN, Archief Familie Bosmans (Balen-Wezel), Verslagboekje Uitkijkpost Clement Bosmans, (1-20 juli 1944).
BALEN, Postkaarten en fotocollectie Erfgoed Balen.
BALEN, Gemeentelijk Archief, Briefwisseling, 1940-1945.
BALEN, Gemeentelijk Archief, Passieve Luchtbescherming en T.B.W., 1934-1945.
BRUSSEL, RAA, Passieve Luchtbescherming, 1934-1953, Gemeente Balen en Gemeente Olmen.
‘De Tweede Wereldoorlog’, Historiek Fabriek Balen (Vieille Montagne), 2016 (www.vmbalenwezel.be).
Dankwoord
Hartelijk dank aan de familie Bosmans en Dhr. Smaers voor de schenking van het verslagboekje. Op deze manier kon de werking van de luchtbeschermingsdiensten in de Wezelse zinkfabriek - 75 jaar na de feiten - opnieuw worden gereconstrueerd en blijft het verhaal van de fabriekswaarnemers bewaard voor de toekomst. Enorm bedankt!
Bronnen
Dit artikel is volledig gebaseerd op hoofdstuk 1 ‘Bommen op Balen?!’ in het boek DIERCKX, B. en VANLEEUWEN, T., ‘Plichtsbewust of verplicht?! Bijzondere Wachtkorpsen in Balen tijdens de Tweede Wereldoorlog’, Balen, 2018.
BALEN, Archief Familie Bosmans (Balen-Wezel), Verslagboekje Uitkijkpost Clement Bosmans, (1-20 juli 1944).
BALEN, Postkaarten en fotocollectie Erfgoed Balen.
BALEN, Gemeentelijk Archief, Briefwisseling, 1940-1945.
BALEN, Gemeentelijk Archief, Passieve Luchtbescherming en T.B.W., 1934-1945.
BRUSSEL, RAA, Passieve Luchtbescherming, 1934-1953, Gemeente Balen en Gemeente Olmen.
‘De Tweede Wereldoorlog’, Historiek Fabriek Balen (Vieille Montagne), 2016 (www.vmbalenwezel.be).
